Joseph S. Alpert, MD
آیا تا به حال در مورد ریشه برخی از اصطلاحات پزشکی فراوان ما، از جمله برخی از اصطلاحات نسبتاً غیرمعمول، فکر کردهاید؟ در موارد متعددی، ماهیت عجیب برخی از کلمات پزشکی مرا تحت تأثیر قرار داده است. البته، بسیاری از این اصطلاحات از لاتین و یونانی کلاسیک گرفته شدهاند که از دوران باستان به ما رسیدهاند. فکر کردم فهرست کردن ریشههای ریشهشناسی اصطلاحات پزشکی رایج و کمتر شناختهشده ممکن است جالب باشد. در زیر چند مثال آورده شده است.
قلبی (Cardiac)
از کلمه یونانی kardia به معنای “قلب”. اصطلاح لاتین قلب، cor، کلمه انگلیسی ما core به معنای “مرکزی” را به وجود میآورد – که قطعاً کاربرد مناسبی است.
کبد (Liver)
این کلمه به lifer انگلیسی باستان و librn پروتو-ژرمنی برمیگردد. برخی از ریشهشناسان (متخصصان ریشه کلمات) معتقدند که این اصطلاح انگلیسی باستان از ریشه leip- پروتو-هند-اروپایی (PIE) به معنای “چسبیدن یا پیوستن” سرچشمه گرفته است که در کلمات مرتبط با “چربی” نیز استفاده میشده است. زبانشناسان معتقدند که تمام زبانهای مدرن اروپایی و شبهقاره هند از یک زبان پیشاتاریخی پروتو-هندواروپایی تکامل یافتهاند که بازسازی شده و گمان میرود در دوران نوسنگی یا اوایل عصر برنز صحبت میشده است. اجماع دانشگاهی، سرزمین مادری پروتو-هندواروپایی را در استپ پونتیک-کاسپین در جایی که اکنون اوکراین و جنوب روسیه است، قرار میدهد که با فرهنگ یامنایا در هزاره چهارم تا اوایل هزاره سوم قبل از میلاد مرتبط است. علاوه بر این، اصطلاح رایج hepar از کلمه یونانی hēpar گرفته شده است که به معنای “کبد” نیز میباشد.
پارستزی (Paresthesia)
این اصطلاح، به معنای احساس غیرطبیعی یا توهم حسی، از کلمه یونانی کلاسیک para- به معنای “اختلال” و aisthēsis به معنای “ادراک” یا “احساس” گرفته شده است که ریشه در کلمه au- در زبان هندواروپایی به معنای “درک کردن” دارد.
عفونت بیمارستانی (Nosocomial)
اصطلاح عفونت مرتبط با مراقبتهای بهداشتی از کلمه لاتین متاخر nosocomium و کلمه یونانی nosokomeion به معنای “بیمارستان” گرفته شده است، از nosokomein به معنای “مراقبت از بیمار” و nosos به معنای “بیماری” یا “بیماری” به علاوه komein به معنای “مراقبت، رسیدگی” است.
Dysgeusia
این اصطلاح که به اختلال در حس چشایی اشاره دارد، در سالهای اخیر رایجتر شده است، زیرا اغلب در طول یا پس از عفونت کووید-۱۹ مشاهده میشود. این اصطلاح از کلمات یونانی کلاسیک dys- (ضعیف یا غیرطبیعی) و gelusis (چشایی) گرفته شده است.
کهیر (Urticaria)
این اصطلاح که معمولاً برای توصیف بثورات خارشدار مانند کهیر استفاده میشود، از کلمه لاتین urtica به معنای «گزنه» یا «گزنه گزنده» (به صورت مجازی، «خار، التهابی، محرک») و از urere به معنای «سوزاندن» و از ریشه PIE به معنای «سوزاندن» گرفته شده است.
ایتروژنیک (Iatrogenic)
این اصطلاح که به معنای «منشأ پزشک» است، از دو کلمه یونانی کلاسیک iatros (پزشک) و genesis (منشاء) گرفته شده است.
خشکی دهان (Xerostomia)
زروستومیا (Xerostomia) که به معنای خشکی دهان است، ترکیبی از xeros (خشک) یونانی و stoma (دهان) است.
پروگریا (Progeria)
پروگریا که به پیری زودرس غیرطبیعی اشاره دارد، از کلمه یونانی progeros به معنای «پیری زودرس» گرفته شده است که از pro (قبل) و geras (پیرمرد) مشتق شده است. اصطلاح geriatric ریشه یونانی مشابهی دارد.
دیافورز (diaphoresis)
به معنی عرق کردن، این اصطلاح از کلمه یونانی کلاسیک diaphorein (“خارج کردن، عرق کردن”) از dia (از طریق) و phorein (حمل کردن) گرفته شده است.
وزوز گوش (tinnitus)
با اشاره به درک صدا بدون منبع خارجی، این اصطلاح از کلمه لاتین tinnitus به معنی “زنگ زدن” یا “جرینگ جرینگ” و از tinnire (“زنگ زدن، جرنگ جرنگ کردن”) گرفته شده است.
آفازی (aphasia)
به معنی دشواری در درک یا صحبت کردن، از aphasia لاتین مدرن و aphasia یونانی به معنی “بیکلامی” گرفته شده است. این کلمه اسم انتزاعی a- (بدون) و phasis (گفتار) را ترکیب میکند که با phanai (صحبت کردن) و phēmē (صدا، گزارش، شایعه) مرتبط است، که احتمالاً از bha- (صحبت کردن، گفتن، گفتن) در PIE سرچشمه میگیرد.
رحم (uterus)
این اصطلاح از کلمه لاتین uter به معنی “رحم” گرفته شده است که از udero (“شکم، رحم، معده” گرفته شده است. این اصطلاح همچنین با hystera در یونان باستان مرتبط است. پزشکان یونان باستان معتقد بودند که وقتی زنی رفتاری بسیار احساسی یا غیرقابل کنترل از خود نشان میدهد، به دلیل سرگردانی رحم در داخل بدن است. این ایده به پزشکان مصر باستان برمیگردد که موادی با بوی نامطبوع را در نزدیکی کشاله ران یا صورت قرار میدادند تا «رحم سرگردان» را کنترل کنند.
امیدوارم این بررسی مختصر در ریشهشناسی اصطلاحات پزشکی هم آموزنده و هم لذتبخش بوده باشد.
The American Journal of Medicine. Volume 138, Issue 7. P1049-1050. July 2025
